Bu Yazımızda Neler Var :
Doğanın gerçek vampirleri
Kont Drakula… Lestat de Lioncourt… Laszlo… tüm bu vampirlerin bir sürü karizması, şık giyim tarzları ve ilgi çekici bir geçmişleri var. Ama sorun şu ki, onlar kurgusal. Hayvanlar aleminin çok daha iyisini yapabileceğini kanısı var…
Milyarlarca yıl önce, dinozorlar döneminde, eski eklembacaklılar alışılmadık yeni bir diyet denediler: kan. Günümüz sivrisineklerinin, kenelerinin ve tahta kurularının ataları, hematofajiyi deneyen ilk canlılardan bazılarıydı, ancak kesinlikle sonuncusu değillerdi.
Diyetler açısından nispeten nadir olsa da, hematofaji – ya da kanla beslenme – bir kez evrimleşen bir şey değildir, hatta yakın akraba hayvanların küçük bir koleksiyonunda bile. Hematofaji, sadece eklembacaklılarda, ayrıca bir grup solucanda, bazı balıklarda ve birkaç kuş ve memelide bağımsız olarak en az 20 kez evrimleşmiştir. Hayvan formundaki tüm bu çeşitliliğe rağmen, her vampir meclisi korkunç yaşam tarzlarını rafine etmek için benzer sorunların üstesinden gelmek zorunda kalmıştır.
Kanla beslenme neden evrimleşti?
Yenilenebilir ancak kolay erişilemeyen bir kaynak olan kan kadar özelleşmiş bir beslenme biçimi birdenbire ortaya çıkmaz. Başlangıçta bitkiler gibi diğer yiyecekleri delmek ya da kesmek için kullanılan ağız parçaları, prototip kanla beslenenlere bir avantaj sağlamıştır. Birçoğu da doğru yerde, potansiyel konakçıların üzerinde ve çevresinde leş yiyici, parazit ve hatta yırtıcı olarak yaşama şansına sahipti. Bu ‘ön adaptasyonlarla’ desteklenen bir canlının, Kretase dönemi petrol arayıcıları gibi derinin hemen altında akan, kullanılmamış derin besin kuyularını keşfederek kana saldırması belki de sadece bir zaman meselesiydi.
Ancak ezilmiş ve erimiş cesetlerin özü olan yağın aksine kan canlıdır. Her zaman hareket halindedir, temel besinleri, oksijeni ve diğer her şeyi vücudun etrafına taşır. Elektrolit ve proteinle doludur, bu da onu ‘kan öncesi beslenenlerin’ beslenmelerini sürdürdükleri bitki suları ve atıklardan daha iyi bir besin haline getirir.
Kanın besinsel faydası, kancayla süslenmiş ağızları olan ilkel, çenesiz bir balık grubu olan lampreylerde açıkça görülebilir. Lamprey türleri iki gruba ayrılabilir: yavruyken balık kanı ve etiyle beslenen parazitik ve kanla beslenmeyen parazitik olmayan.
Kanada’daki Manitoba Üniversitesi’nde lamprey biyolojisi uzmanı olan Dr. Margaret Docker, “Parazit olmayan lampreyler larva olarak parazit lampreylerden hemen hemen ayırt edilemez, ancak iki tür metamorfoz [yavruya dönüşme] sırasında ‘yollarını ayırır'” diyor. Parazit olmayan lampreyler olgunlaştıklarında “oldukça küçüktürler… parazit lampreylerden çok daha küçüktürler ve hatta metamorfoz sırasında küçüldükleri için en büyük larvalardan bile daha küçüktürler.” Bu durum, kanın besinsel faydalarının parazitik lampreylerin parazitik olmayan akrabalarından daha fazla büyümesine yardımcı olabileceğini düşündürmektedir.
‘Sıvı kırmızı etin’ sağlığa faydalarına bir başka örnek de, bazıları insanlarla beslenen ve kanla beslenmenin açık bir cinsel ayrım oluşturduğu vampir güvelerden gelmektedir. Erkek kanla beslenme zahmetine katlanır ve kan ziyafetinden elde ettiği ekstra sodyumu eşine besinsel bir çocuk desteği olarak aktarır.
Sivrisineklerde roller tersine döner, kırmızı maddeyi sadece dişiler yer. Kanada’daki British Columbia Üniversitesi’nde sivrisinek uzmanı olan Dr. Ben Matthews, “Dişi sivrisinekler yumurta geliştirmek için kan yemeye ihtiyaç duyar” diyor. Çünkü yumurtaları beslemek için çok fazla kaynak gerekir ve kan öğünlerinden elde edilen protein ve demir, düzgün yumurta üretimi için gereklidir.
Erkek sivrisinekler laboratuvar ortamında az miktarda kan içerler, ancak kan onlar için zehirli olduğundan birkaç gün sonra ölürler.
Onlar için Kan içmenin riskleri nelerdir?
Büyük miktarlarda kan tüketmek tehlikelidir ve bu aşırı diyete uyum sağlamak özel zorluklar doğurur. En basit zorluk, dolu bir karnın (ve kanla beslenen midelerin çok dolu olması) ağır olması ve hareket ettirilmesinin zor olmasıdır. Kimse beleşçiyi sevmez ve şişmiş kanla beslenenler konakçılarının karşı saldırısına uğrama riski altındadır.
Kanın kendine özgü bileşimi de sorunlara yol açmaktadır. Oksijen taşıyan protein hemoglobin, insan kanının ağırlık olarak yaklaşık yüzde 12 ila 20’sini oluşturur ve büyük miktarlarda toksiktir.
Hemoglobin adını, tek bir merkezi demir atomu etrafında karbon ve nitrojen halkalarından oluşan haem yapılarından alır. Eğer siz kan içmeye başlarsanız, hemoglobin sindirim sistemimiz tarafından parçalanacaktır. Bu da demirin koruyucu iskelesinden kurtulmasına neden olur ki sorunlar da burada başlar. Demir, elektronları oksijene yüklemeye başlar ve reaktif oksijen türleri adı verilen agresif moleküller üretir. Bunlar hücre içinde dolaşarak yağ ve proteinler gibi değerli kaynakları parçalar. Demir ayrıca biyolojik zarların içine girerek onların yırtılmasına ve sızıntı yapmasına neden olur.
Kanla beslenenler hemoglobin doz aşımı nedeniyle ölümden kaçınmak için iki stratejiye güvenirler. Bazıları hem’i özel proteinlerden ya da zarlardan yapılmış ceplerde saklar. Diğerleri ise hem gruplarını ‘hem agregatları’ adı verilen büyük topaklar halinde birbirine kaynaştırır. Her iki yöntem de hassas hücresel yapılarla temas eden hem miktarını azaltır ve dolayısıyla hem toksisitesi riskini düşürür. Hem toksisitesine karşı koymak görünüşe göre hematofajiye evrensel bir adaptasyondur.
Hem toksisitesi sadece kanla beslenen uzmanların sahip olduğu niş bir sorun olduğundan, aynı zamanda anti-hem savunmasına sahip olan kanla bulaşan parazitlere karşı tıbbi müdahaleler için cazip bir istismardır. Örneğin, kinin ve klorokin ilaçları sıtma paraziti Plasmodium’un hem agregatları oluşturmasını engelleyerek hücre hasarına ve ölümüne yol açar.
Kan içmenin tehlikeleri hemoglobinle sınırlı değildir. Kanın sıvı kısmını oluşturan sarı renkli bir sıvı olan plazma, deniz suyunun yaklaşık dörtte biri kadar tuzludur ve tüm bu tuzluluğu idare etmek büyük bir fizyolojik zorluk teşkil eder. Kontrol edilmediği takdirde, bu kadar yüksek seviyelerdeki tuz iyonları biyolojik membranlara ve hayatta kalmak için kritik öneme sahip proteinlere müdahale eder.
Bunun üstesinden gelmek için öpücük böceği Rhodnius prolixus emmeye başladığında, böbreğin böcek versiyonu olan Malpighian tübülleri boyunca bir dizi proteini harekete geçirir. Proteinler, yemekten yararlı iyonları ve molekülleri seçer ve sodyum, su ve kanın diğer daha az değerli bileşenlerinin çoğunu diğer uçtan geçmek üzere bırakır. Bu sistem o kadar etkilidir ki böcekler beslenirken rahatlar ve konakçılarının üzerinde çirkin kahverengi lekeler bırakır.
Kanla beslenenler avlarını nasıl bulurlar?
Konakları sürekli hareket halinde olduğundan, kanla beslenen canlılar avlarının yerini tespit etmelerine yardımcı olacak duyularını geliştirmek için çok çaba harcarlar. Örneğin, sivrisinekler bir sonraki öğünlerini takip etmek için uzun ve kısa menzilli sinyallerin bir kombinasyonunu kullanırlar. Görme, koku alma, ısı, nem, tat ve karbondioksiti algılama yeteneği, sivrisineklerin avlarını bulmalarına yardımcı olur. Tahtakuruları ve pireler gibi diğer böcekler de konakçılarını benzer şekilde, hareket ve vücut ısısını tespit ederek algılarlar.
Ancak sivrisinekler çok daha akıllıdır. İnsan kanını tercih eden Aedes aegypti gibi türler, diğer memelilerin aksine insanların imzası olan belirli koku karışımlarını ararlar. Matthews, kurbağaları tercih eden sivrisinek türlerinin, kanlı bir öğün elde etmek için kurbağa şarkısına kulak misafiri olabileceğini söylüyor.
Memeliler söz konusu olduğunda, vampir yarasalar tamamen kanla beslenen tek yarasalardır ve tüyler ürpertici akşam yemeklerine uygun bir dizi adaptasyon geliştirmişlerdir. Diğer yarasalar gibi vampir yarasalar da karanlıkta yönlerini bulmak için ekolokasyon kullanırlar. Ayrıca kendilerini hedefe yönlendirmek için kürk ve dışkı kokusunu da ararlar. Sırtlı burunları, avlarının derisinin hemen altında akan kanı bulmalarına yardımcı olmak için ısıyı algılayan çukurlarla noktalanmıştır.
Ancak diğer yarasalardan farklı olarak vampir yarasalar kanatlarıyla kendilerini ileri doğru fırlatarak zıplayabilir ve koşabilirler. Yere inme ve ardından konaklarına yerden yaklaşma eğilimindedirler ve benzersiz hareket tarzları, avlarına hızla sinsice yaklaşmalarını sağlar.
Kanla beslenen bir tür avının yerini tespit ettiğinde, hala yapacak çok işi vardır. İlk olarak, potansiyel konaklarından gelen tahriş edici darbelerden kaçarak ve kalın deri ya da post tabakalarını delerek kanı dışarı çıkarmaları gerekir. Genelde buna yaklaşmanın iki yolu vardır: makas ya da şırınga.
Vampir yarasalar ve lampreys gibi hayvanlar jilet gibi keskin dişleri ya da ağız parçalarıyla küçük bir kesik atar ve ortaya çıkan kan havuzunu kana kana içerler; bu beslenme şekline ‘telmofaji’ denir. Buna karşın, sivrisinekler ve öpücük böcekleri gibi ‘solenofaj’ beslenenler, avlarını küçük ağız parçalarıyla deler ve doğrudan damarlardan içerler. İkinci yöntem bazen daha yavaştır, ancak konakçı için daha az acı vericidir ve bu nedenle daha gizlidir.
Vurulmadan, ezilmeden ya da fırlatılmadan kan almak çilenin sadece başlangıcıdır. Daha sonra, kanla beslenmeye layık her canlı, konağın hemostatik sistem olarak bilinen kan kaybına karşı savunma mekanizmasını ve bağışıklık sistemini etkisiz hale getirmek zorundadır. Bunu yapmak için, kanın pıhtılaşmasını durduran, damarları açık tutan ve bölgeyi uyuşturan moleküllerden oluşan özel bir cephaneliğe güvenirler.
Eklembacaklıların tükürüğünde taşınan proteinler özellikle iyi çalışılmıştır. Bu moleküler kokteyl arasında, pıhtıları hem önleyen hem de parçalayan yaygın bir pıhtılaşma önleyici protein olan apiraz da bulunmaktadır. Kene tükürüğü ayrıca, daha çok doğum eylemini tetikleyen dinoproston olarak bilinen prostaglandin E2 içerir. E2, aynı anda kan damarlarını açtığı, pıhtılaşmayı önlediği ve bağışıklık sistemi hücrelerine müdahale ettiği için konakçılar için üçlü bir tehdittir.
Kanla beslenen tükürük tipik olarak anestezik de içerir, bu da konağın kan emicinin varlığını ortaya çıkaracak acı ve tahrişi algılama yeteneğini etkiler. İlginç bir bilgi: vampir yarasa tükürüğündeki pıhtılaşmayı önleyici maddeye Kont Drakula’dan esinlenilerek ‘Draculin’ adı verilmiştir.
Hayatta kalmak için kanla beslenmek zorunda olan keneler, çoğu sülük ve vampir yarasalar gibi zorunlu kanla beslenenleri listelemek kolay olsa da, kırmızı şeyi yalnızca kendilerine uygun olduğunda içen daha az bilinen bir fakültatif kanla beslenenler grubu vardır. Zaman zaman vampir olarak ek iş yapan bu kanla beslenenler, diyetlerini ekstra bir besin kaynağıyla tamamlarken, hemoglobinin aşırı dozda alınması gibi tam kanlı yaşam tarzının kendine özgü streslerinden kaçınırlar.
Birkaç kuş fakültatif kanla beslenir ve vampir alışkanlıklarını genellikle konakçılarının derisindeki parazitleri gagalama kisvesi altında gizler. Bunlar arasında Galapagos’taki Darwin ve Kurt Adaları’nda yaşayan ve kurak mevsimde tohum ve meyve azaldığında sümsük kuşlarının kanını yudumlayan vampir ispinoz da bulunmaktadır.
Kanla beslenen diğer kuşlar arasında gergedanlara ve diğer büyük toynaklılara düşkün olan Afrika öküzgagaları ve penguenlere düşkün olan Tristan ardıçkuşu sayılabilir.
Kanla beslenme, birbiriyle ilgisi olmayan birçok hayvanda birden fazla kez evrimleşmiştir ve diğerleri de zaman zaman bu diyeti denemektedir. Yaşam tarzlarının ayrıntıları kaçınılmaz olarak değişse de, birçok uzak soyda ortak temalar ortaya çıkmaktadır.
Tıpkı kurgusal vampirlerin soluk tenleri, gece alışkanlıkları ve sivri dişleriyle dikkat çekmesi gibi, gerçek hayattaki vampirler de pıhtılaşmayı önleyici kokteyller hazırlama, cerrahi sınıf ağız parçalarına sahip olma ve aşırı beslenmelerini sağlayan çeşitli diğer adaptasyonlara güvenme eğilimindedir.
Ne yazık ki tüm bu kan içiciler için, besleyici bir öğünün ötesinde, kan ekstra hayat verici özellikler sağlamaz. Bu ne yazık ki kurgunun rezervi olarak kalıyor.
İnsan kanı içenler
Kan tüketimine yönelik tutumlar kültürler ve bireyler arasında büyük farklılıklar göstermektedir.
Dünyanın dört bir yanındaki pek çok kişi için kan sadece ‘sıvı et’ ve biftek kadar yaygın bir yemek malzemesidir. Örneğin, sıvının pişirildiği, koyulaştırıldığı ve baharat ve dolgu maddeleriyle karıştırıldığı bir yemek olan kan sosisinin çeşitleri Amerika, Asya, Avrupa ve başka yerlerde görülür. Kan haşlanabilir, derin yağda kızartılabilir, pıhtılaştırılabilir ve bazen de çiğ olarak yudumlanabilir.
‘Et’ olarak kanın ötesinde, kronik yorgunluk, baş ağrısı ve gastrointestinal sorunları kendi kendine tedavi etmek için gönüllü bağışçılardan kan toplayan ve tüketen küçük ama yaygın bir sanguinarians topluluğu vardır. Kan içenler sinirli gotiklerden çok uzaktır ve birçoğu sosyal olarak daha kabul edilebilir tedaviler bulmak istemektedir.
Kanla beslenme dini, kültürel ya da kişisel nedenlerle pek çok kişi için tabudur. Hem İslam hem de Musevilik kan tüketimini yasaklamakta ve kan içenler kanı etlerinden çıkarmak için özel hazırlama prosedürleri uygulamaktadır. Buna karşın, birçok Hristiyan grup dini ayinler sırasında İsa’nın mecazi kanını (şarap) tüketir, ancak akşam yemeğinde de kan tüketip tüketmedikleri kişisel bir tercih meselesidir.
kaynakça sources science focus Dr Brittney G Boroweic
